مانگی نزیکبوونه بە خوڵقێنەره له‌ڕێی خزمەت بە خوڵقێنراوەكان. مانگی نزیکبوونەوە بە خوای به‌سۆز و میهره‌بانه تاكوو دڵه‌كانمان نه‌رمتر بێته‌وه و خولق و خوومان به ڕه‌حم و دڵۆڤانی بڕازێته‌وه. ڕەمەزان مانگی ناسینی «ودود» و «رئوف»ه تاكوو به‌هێزتر پێوه‌ندیی سۆزداریی و قه‌لبیمان ده‌رخه‌ین و پته‌ویان بكه‌ین و بە یارەمەتی خوای لێبوورده‌ی دڵفراوان، لە بەرامبەر نەفامی و ناکۆکییەکاندا لێبورده‌تر و تەباتر بین.
مانگێکە کە بە کۆنتڕۆڵی وەڵام بە یه‌كه‌م پێداویستیەکانی وەک پێداویستییەكانی خواردن و خواردنه‌وه و سه‌رجێی له‌گه‌ڵ هاوسه‌ر، مرۆڤێكی به‌هێز به‌سه‌ر داوا نەفسانی و قانوون بێزەکان لە خۆمان دروست بکەین تا بۆ ماوەی یەک ساڵ بتوانین لەگەڵ خوای خۆمان و جیهانی دەورووبەر، پەیوەندیی باشتر پێک بێنین و بوونەوەرەکانی دەورووبەرمان لە بوونی ئێمە زیاتر هه‌ست به ئاسایش و هێوری و دڵسۆزی و بەرەکەت بكه‌ن.
ڕەمەزان قوتابخانه‌یه‌کی وەها بە بەهرەیە کە ئەگەر موسوڵمان لەو قوتابخانەیە، قوتابییه‌کی چاودێر بێت و خەریکی پێداچوونه‌وه بە پێشینەی خۆی و دروستکردنی داهاتوو و دوایی خۆی بێت، دەتوانێت بە ماوەی یک مانگ قوتابی‌بوون لەو قوتابخانە مرۆڤ‌سازەدا، ببێته مرۆڤێکی ڕاستەقینە کە لەماوەی مانگەکانی تریش بتوانێت بەها و بایەخی ئەو ئاکام و بەرهەمە خودپەروەریە لە ژیانی خۆی و پێوەندییەکانیدا ببینێت. به‌رهه‌می ئەو قوتابخانەیە وێڕای كه‌م‌بوونی ماوەی خوێندن تێیدا، وەها بەبەرەکەتە کە وڵامدەری پێداویستیی یازده مانگی دواتریشە و تەناتەت هەڵەچنی ڕابردووش ده‌كا، بەمەرجێک که قوتابییه‌کی باش بین و لەو قوتابخانە کرداری خۆدپەروەریە زۆرترین کەڵکی لێ وەرگرین و لە ڕاستیدا ڕازی نهێنی سەرکەوتن لە خوێندن لەو قوتابخانەیە، قامەت‌بەستنی حیسابگەری ئەوە، هەر وه‌ك كه پێغه‌مبه‌ری ئازیزمان به‌م شێوه باس له بژاردەترین کەس لەو قوتابخانەیە ده‌كا و ده‌فه‌رموێت: «منْ صام رَمَضَانَ إِيماناً واحْتِساباً غُفِرَ لَهُ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِهِ» (بوخاری و موسلیم گێڕاویانه‌ته‌وه)
یانی هەر کەسێک مانگی ڕەمەزان بە باوەڕ و ئاگادارانە بەڕوژوو بێت، تاوانەکانی ڕابردووی دەبەخشرێت و ڕەمەزان بۆی دەبێتە ژیانەوەیه‌کی بەشکۆ و جوان، ئەویش نە لە تەمەنی کرچوکاڵی و بێ‌هێزی مەلۆتکەییدا، بەڵکوو لە تەمەنی باڵغی و ئاگاییدا.
لە کۆمەڵگاكانی ئیسلامیدا، ڕادەی سووربوون به ئایین لە پێشکەوتنی قوتابخانەی ڕەمەزانیدا کاریگەری هه‌بووه، هەر چەند ئەو بڕوا و پابه‌ندییه زیاتر بووە، قوتابخانەی ڕەمەزان قوتابی زۆرتر و سەرکەوتووتری هەبووە.
هەر چەندە قوتابیانی قوتابخانەی ڕەمەزان لە کۆمەڵگای جۆراوجۆردا گەنجتر بن، بەهەمان ڕادە بەرەکەتی دەرچووانی ئەو زۆرتر و باشتر دەبێت.
لاوانی یەک کۆمەڵگا سەرمایە و دەسمایەی بنەڕەتیی گه‌شه‌ی ئابووری، ئاسایش و هێوری و زانستن. هەر چەنده ئەو لاوانە ته‌ندروستتر، ئامانجدار و خاوه‌ن ئیڕادەی زۆرتر و مرۆڤ دۆستتر بن، ئەو کۆمەڵگایە ساغ تر، بەهێزتر، پێشکەوتووتر و بێ‌ترستر دەبێت.
کۆمەڵناسانی ئەمڕۆیی، چینی مرۆڤەکان لە ساڵی ١٩٠٠زایینی دەستەبەندی ده‌کەن و نێویان لێ دەنێن و بۆهەر چینەی لەگەڵ تاوتوێی کۆمەڵناسی و دەروونناسی، تایبەتمەندیان بۆ حەساو کردوون، کە چینی تازەلاو و لاوەکانمانیان بە چینیZ ناو بردوون و لەبارەی تایبەتمەندی ئەو چینە ئاماژه بە خاڵەکانی ژێرەوە دەکەن:
چینێک بە تایبەتمەندیی ئەرێنیی وەکوو داهێنەری، هۆشی گوڕوتینی بەرز، بەڵگە خوازی، کردەخوازی، ئازاد بوون بەڵام بە تایبەتمەندیی نەرێنیی وەکوو لاوازی کۆنتڕۆڵی گوڕوتینە دەرونییەکان، هۆگری کەم بۆ دین و ئایین و ڕێز و حورمەتی کەمتر سەبارەت بە داب و نەریت.
هێندێک لە تایبەتمەندییەکانی ئەو چینه، بەهۆی ئەوەیە كه بەدونیا هاتنیان لە دڵی ئینتەڕنێتدا بووە و هەر له مناڵی‌ڕا له‌گڵ دونیای ڕاستەقینە، لە دونیای مەجازیشدا ژیاون و لە کاریگەریه‌كانی ئەو وەکوو گەشەی هۆشی گوڕوتین و زانیاریی گشتی و بەڵگەخوازی کەڵکیان وەرگرتووە و لە زیانه‌كانیشی وەکو بیروڕای دژه مرۆیی مەرامی شەیتانی و سه‌ر بە ڕێکخراوه‌كانی نهێنی ئابووری و ڕامیاریی بەرژەوەندیخواز، زەرەرمەند بوون.
بەشێکی تر وەکوو خوڵقێنەری، له باشبوونی ئاستی خواردنی دایکەکانیان لە كاتی دووگیانیدا كاریگه‌ر بوون و تایبەتمەندییه‌كانی وەک لاوازی له کۆنتڕۆڵی گوڕوتینەکان و هەڵاتن لە داب و نەریتەکان، له شێوازی پەروەردەی مناڵ سالاری كاریگه‌ر بووه.
کەواتە ئەگەر مێرمناڵان و لاوانی ئەو چینه لە کۆنتڕۆڵی گوڕوتینەکان بە سستی بجوڵێنەوە، ئاشكرایه ژەهر و گومان‌خستنی دوژمنانی ئیسلام به مه‌به‌ستی لەبەین‌بردنی دینداری و بڕواداری، لەسه‌ر ئه‌و چینە كاریگه‌ری ئاسانتری ده‌بێ به به‌راورد له چینه‌كانی رابردوو. بەتایبەتی کە بەهۆی شێوازی پەروەردەیی ناڕاستی مناڵ‌سالاری و جیا لە خواتەوەرانه، لە هەر چینێک لەگەڵ چه‌مكه ئایینیەکان نامۆترە. چینێکه که لەژێر کاریگەریی ئەو شێوازه پەروەردەیە، زیاتر خوی بە ئازادی و وەڵامی خێراتر و زۆرتر بۆ داخوازیەکانی گرتووه.
چینێک کە لەگه‌ڵ ئەو تایبەتمەندییە نەرێنییە که دەسکەوتی پەروەردەی نابەجێیە، خاڵی بەهێزیشی لە ئیڕادەی مه‌زن و هێزی ئاوەزی بەڵگەویستانه هه‌یه. بەم پێیە ئەگەر بمانهەوێ ئەو چینه بە بەرگی ڕازاوەی ئایین وەسف بکەین، دەبێ بزانین ئایینێک کە وەڵامدەری ئەو ئیڕاده و بەڵگەتەوەرییەی ئەوان نەبێت، ناتوانێ ئەوان بۆای خۆی ڕاکێشێت. بانگخوازانی ئایینی و كارگێڕانی حکوومەتی ئایینیی دەبێ ئەدەبیات و وێژەی بڵاوكردنه‌وه‌ی ئایین، به‌پێی ئاستی زانیاری و ناسیاری و تایبه‌تمه‌ندیی ئەو چینە دەوڵەمەند که‌ن و خۆشیان كار به ئیددعاكانیان بكه‌ن هەتا شایەتی سەرمایەکی بروامەندی داهێنەری پێشکەوتوو لە نێوان خۆیان بن.
چینیZ چینێکە کە بەهۆی ئیڕادەی بەرز و نەترسی و بوێریان و هۆگریی بە خۆبەرێوبەری و بەڵگەخوازی بۆ قه‌بووڵكردن و گوێڕایەلی، هەم باشترین گوێگرن بۆ دوژمنانی مرۆڤایەتی و برەودەری بیروڕاکان و مه‌كته‌به به‌رژه‌وه‌ندیخوازه‌كان و هه‌م ده‌توانن بۆ ڕێنماییکەران و بانگخوازان و برەودەری مرۆڤایەتی و مرۆڤ‌سازی باشترین گوێگر بن، بەو مەرجەی کە ئەو چینە و تایبەتمەندییەکانیان باش بناسن و ئه‌و شێواز و پلانانه‌ی كه سه‌رنجی ئه‌و چینه ڕاده‌كێشن، بناسن و ده‌كاریان بكه‌ن.
کەواتە ته‌واوی هۆكاره‌كانی لاوازیی ئایینی و بڕواداریی ئه‌و چینه بخه‌ینه ئه‌ستۆی بانگخوازان، ئه‌وه دوور له ئینساف و ویژدانه و جۆرێك داسه‌پاندنی باری تاوانی هه‌موو هۆكاره‌كان له‌سه‌ر وانه.
لە حاڵێکدا لێهاتوویی پەروەردەیی و دۆخی گەشەی ئەو چینە و خەرجكردنی ماڵ و کاتێكی زۆر بە شێوازێكی دەروونناسانه لە لایەن دوژمنانی دین کە قازانجی ئابووری و ڕامیاریان لە گرەوی دژه‌ئایینی و ئایین‌بێزی ئەو چینە دایە، زۆرترین کاریگەری لەسەر ئایین‌بێزی یا تامه‌زۆر نه‌بوون بە ئایین و لەخراپترین شێوازدا دژەئایینیی‌بوونی ئه‌وان داناوه و هەڵبەت هێندێک لە بانگخوازانی ئایینی لە دوو لایەنەوە له‌وانه‌یه ئەو بەستێنەیان بەهێزتر كردبێت: بە بڵاوكردنه‌وه‌ی هەڵە و ناکارامە و ناته‌واو و نەگونجاوی ئایین و یا كرده‌وه‌ی پێچەوانەی ئیددیعایەکانیان، برەودەرێكی كرداری ناحەز بۆ ئایین بوون، بەتایبەتی وێنەیه‌کیان بۆ ئەو چینه‌ی كه کەمترین زانیاری لەسه‌ر ئایین هه‌یه، خستۆتە ڕوو کە نەتەنیا سه‌رنجی ئەوانی ڕانەکێشاوە، بەڵکوو زۆرتریش لێی بێزار بوون و لپی دوور كه‌وتوونه‌ته‌وه.
بانگخوازان پێویسته بزانن کە ڕەمەزان باشترین دەرفەتی پەروەردەیی چینی لاو، وەکوو گەورەترین سەرمایەی کۆمەڵگایە؛ چۆنکە بە وانەكانی تیۆری و کرداریان، باشتر دەتوانن چاكسازی بۆ خاڵه لاوازه‌كانی سەردەمی مێرمناڵی و لاوی بەتایبەت چینیZ وەکو: لاوازی کۆنتڕۆڵی گوڕوتین و ئاواتەکان، زێدەخوازییەکان، کەم ئەزموونی و ناکامڵی، سەربەخۆخوازی ناڕاستەقینەی بەرز و نزمیی ئه‌خلاقی بكه‌ن ڕۆماڵی و لەهەمان کاتدا خاڵە بەهێزەکانی ئەو چینە وەکوو بیر و دڵی بێگەردتر و بەڵگایی و ته‌ندروستی ڕه‌وشتی زۆرتر و ڕوانگه‌ی هیوادارانه‌تر و ئیڕادەی بەهێزتریان تێدا به‌هێزتر بكه‌ن و بۆ لای گەشەی زۆرتر و باشتریان ڕێنمایی بكه‌ن.
لەسەڕ ئەو بنەمایە بانگخوازانی ئایینی دەبێ لەسەر بنەمای ناسینی تایبەتمەندی بیری، کەسایەتی و ئاکاری ئەو چینه، ئایینیان پێ ڕابگێنن و لەبەرامبەر ئەو چینە بەڵگەتەوەرە و خوڵقێنەرە، كه بە زانست و زانیاری بەڵگەدار و تاکتیکی داهێنەرانه لە بانگه‌وازیدا ته‌یار بن تا بتوانن لە سه‌رنجڕاكێشانی ئەو سەرمایە لێهاتووە بۆ لای دیندارییه‌كی وشیارانه سەرکەوتوو بن.
بە بەرەکەتی ئەو مانگه لە خوای گوره داواکارم چینی داهاتوومان چینێکی بەئاگاتر، دیندارتر و چاکه کارتر بكات و به بانگخوازانی ئایینی لە ڕاهێنانی چینێکی وه‌هادا، ئاگایی، ئیمان و کردەخواز ببخشێت. ئامین
سەرچاوە: سۆزی میحڕاب
نووسەر:دکتۆر ژیلا موڕادپوور
وه‌رگێڕ: بوشڕا ئێبڕاهیمی
بۆچوونه‌کان